Borsa ve Aracı Kurumlar

Finansal piyasalarda yatırım yapmak isteyen bireyler ve kurumlar, borsalar aracılığıyla menkul kıymet alım satımı gerçekleştirirler. Bu süreçte aracı kurumlar kritik bir rol oynar. Bu bölümde, borsanın işleyiş mekanizması, aracı kurum seçimi kriterleri ve düzenleyici otoritelerin görevleri detaylı olarak incelenmektedir.

Borsa Kavramı

Tanım ve Temel İşlevler

Borsalar, finansal varlıkların organize bir şekilde alınıp satıldığı, fiyat keşfinin gerçekleştiği ve likiditenin sağlandığı piyasalardır. Modern borsalar elektronik platformlar üzerinden saniyede milyonlarca işlemi gerçekleştirebilen ileri teknoloji altyapılarına sahiptir.

Borsanın temel işlevleri şunlardır:

Fiyat Keşfi: Arz ve talep dengesine göre varlıkların gerçek değerinin belirlenmesi
Likidite Sağlama: Alıcı ve satıcıların bir araya gelerek kolayca işlem yapabilmesi
Risk Yönetimi: Türev ürünler aracılığıyla finansal risklerin transfer edilmesi
Sermaye Tahsisi: Tasarrufların verimli yatırım alanlarına yönlendirilmesi
Şeffaflık: Tüm işlem bilgilerinin anlık olarak piyasa katılımcılarına sunulması

Borsa Türleri

Hisse Senedi Borsaları: NYSE, NASDAQ, Borsa İstanbul Pay Piyasası
Türev Ürün Borsaları: CME Group, ICE, VIOP
Emtia Borsaları: LME (Londra Metal Borsası), COMEX
Kripto Varlık Borsaları: Binance, Coinbase, BTCTurk

BIST'e Emir Akışı Nasıl Gider?

[Yatırımcı] → [Aracı Kurum Platformu] → [BISTECH] → [Eşleşme Motoru]
     ↓              ↓                      ↓              ↓
[Emir Girişi]  [Risk Kontrolü]      [Merkezi Emir]  [İşlem Gerçekleşir]
                                     [Defteri]            ↓
                                                    [Takasbank]
                                                    [Mutabakat]

BISTECH Sistemi Detayları:

Borsa İstanbul, 2015 yılında NASDAQ ile işbirliği yaparak geliştirilen BISTECH sistemini kullanmaktadır. Bu sistem:

Saniyede 1 milyondan fazla emir işleyebilme kapasitesi
Mikrosaniye seviyesinde işlem hızı
20 saat kesintisiz işlem imkanı (After Hours Trading)
Üç aşamalı risk yönetimi: işlem öncesi, işlem anı ve işlem sonrası
FIX protokolü ile doğrudan piyasa erişimi

Emir akış süreci şu adımlardan oluşur:

Emir Girişi: Yatırımcı, aracı kurumun web, mobil veya API platformundan emir girer
Risk Kontrolü: Aracı kurum, müşteri hesap bakiyesi ve risk limitlerini kontrol eder
BISTECH'e İletim: Onaylanan emir, FIX protokolü üzerinden BISTECH sistemine iletilir
Merkezi Emir Defteri: Emir, fiyat-zaman önceliğine göre emir defterine kaydedilir
Eşleşme: Uygun karşı emir bulunduğunda otomatik eşleşme gerçekleşir
Takas ve Mutabakat: İşlem Takasbank'a iletilir, T+2 valöründe takas tamamlanır

Aracı Kurum Tipleri

1. Tam Yetkili Aracı Kurumlar

SPK'dan "Geniş Yetkili" ve "Kısmi Yetkili" lisanslarına sahip kurumlar:

Yetkileri:

Hisse senedi alım-satım aracılığı
Türev araçların alım satımına aracılık
Portföy yönetimi hizmeti
Yatırım danışmanlığı
Halka arz aracılığı (underwriting)
Repo-ters repo işlemleri
Kredili menkul kıymet işlemleri

Örnekler: İş Yatırım, Garanti BBVA Yatırım, Ak Yatırım, Gedik Yatırım

2. Bankalar ve Banka Kökenli Aracı Kurumlar

Avantajları:

Entegre bankacılık hizmetleri
Geniş şube ağı
Kredili işlem ve teminat mektubu kolaylığı
Tek platformdan tüm finansal işlemler

Dezavantajları:

Genellikle daha yüksek komisyon oranları
Sınırlı araştırma ve analiz hizmetleri
Daha az uzmanlaşmış trading platformları

3. Online/Discount Brokerlar

Özellikleri:

Düşük komisyon oranları
Gelişmiş trading platformları
API erişimi ve algoritmik trade desteği
7/24 online işlem imkanı
Minimal şube ağı

Örnekler: Midas, Fiba Emeklilik ve Hayat (Robinhood benzeri)

4. Uluslararası Aracı Kurumlar

Özellikleri:

Çoklu piyasa erişimi (NYSE, NASDAQ, LSE vb.)
Profesyonel trading platformları
Geniş ürün yelpazesi
İleri düzey analiz araçları

Örnekler: Interactive Brokers, Saxo Bank, eToro

Komisyon ve Saklama Maliyetleri Karşılaştırması

Aracı Kurum Tipi	Hisse Komisyonu	Türev Komisyonu	Saklama Ücreti	Minimum İşlem
Tam Yetkili	%0.08-%0.15	2-5 TL/kontrat	Yok	10.000 TL
Banka Kökenli	%0.10-%0.20	3-7 TL/kontrat	Aylık 5-10 TL	5.000 TL
Online Broker	%0.03-%0.08	1-3 TL/kontrat	Yok	1.000 TL
Uluslararası	$0-10/işlem	$0.50-2/kontrat	$10-20/ay	$1.000

2025 Güncel Durum: ABD piyasalarında komisyon savaşları sonucu birçok platform (Robinhood, Charles Schwab, E*TRADE) hisse ve ETF işlemlerinde sıfır komisyon uygulamaktadır. Türkiye'de ise rekabet artmasına rağmen henüz sıfır komisyon uygulaması yaygınlaşmamıştır.

Hesap Açma Süreci

1. Ön Hazırlık Aşaması

Gerekli Belgeler:

T.C. Kimlik Kartı veya Pasaport
İkametgah belgesi (son 3 ay içinde alınmış)
Vergi kimlik numarası
Gelir beyanı (bazı kurumlarda)
İmza sirküleri (tüzel kişiler için)

2. Kimlik Doğrulama (KYC - Know Your Customer)

Online Doğrulama Adımları:

Video konferans ile kimlik teyidi
Biyometrik doğrulama (yüz tanıma)
SMS/E-posta onayı
Adres doğrulama (e-devlet entegrasyonu)

Şubede Doğrulama:

Kimlik belgesinin aslı ile başvuru
Islak imzalı form doldurma
Müşteri temsilcisi ile yüz yüze görüşme

3. Risk Profili Belirleme

Risk Profili Kategorileri:

Muhafazakar: Sermaye korumalı, düşük riskli ürünler
Dengeli: Orta risk, hisse-tahvil dengesi
Büyüme Odaklı: Yüksek risk, büyüme potansiyelli
Agresif: Çok yüksek risk, türev ürünler, kaldıraç

4. Sözleşme ve Formlar

İmzalanması Gereken Belgeler:

Çerçeve sözleşmesi
Risk bildirim formu
Müşteri tanıma formu
FATCA/CRS beyan formu
Elektronik işlem sözleşmesi
Türev araçlar risk bildirim formu (opsiyonel)

5. Hesap Aktivasyonu ve Fon Transferi

Hesap Türleri:

Nakit Hesap: Standart alım-satım hesabı
Kredili Hesap: Marjin trading için
Portföy Hesabı: Profesyonel yönetim için

Para Transferi Yöntemleri:

EFT/Havale (aynı gün valör)
Kredi kartı (limit dahilinde)
Dijital cüzdan entegrasyonu
Kripto transferi (bazı kurumlarda)

Düzenleyici Otoriteler

SPK ve FINRA Detaylı Karşılaştırması

Özellik	SPK (Türkiye)	FINRA (ABD)
Statü	Kamu kurumu, idari ve mali özerkliğe sahip	Öz-düzenleyici kuruluş (SRO), kar amacı gütmeyen
Kuruluş	1981 (2499 sayılı kanun), 2012'de yeniden yapılandı	2007 (NASD ve NYSE'nin birleşmesi)
Yetki Kaynağı	Doğrudan kanundan, devlet otoritesi	SEC tarafından yetkilendirilmiş
Denetim Kapsamı	Tüm sermaye piyasası kurumları ve işlemleri	3,400+ aracı kurum, 630,000+ kayıtlı temsilci
Ceza Yetkisi	İdari para cezası, faaliyet durdurma, lisans iptali	Para cezası, uzaklaştırma, yasaklama
Teknoloji	BISTECH entegrasyonu, PDP veri yayını	Cloud, AI, günde milyarlarca işlem analizi
Bütçe	Devlet bütçesinden bağımsız, kendi gelirleri	Üye aidatları ve işlem ücretleri
Yatırımcı Koruması	Yatırımcı Tazmin Merkezi (150,000 TL limit)	SIPC sigortası ($500,000 limit)

SPK'nın Görev ve Yetkileri

Düzenleme Yetkileri:

Sermaye piyasası araçlarının ihracı
Halka arz ve satış koşulları
Borsalar ve teşkilatlanmış piyasalar
Merkezi takas ve saklama kuruluşları
Yatırım kuruluşları ve kolektif yatırım kuruluşları

Denetim Faaliyetleri:

Periyodik denetimler
Özel denetimler
Piyasa gözetimi
Finansal raporlama denetimi
Bilgi sistemleri denetimi

2025 Güncellemeleri:

Kripto varlık düzenlemeleri
Kitle fonlaması platformları
Algoritmik trading kuralları
Sürdürülebilirlik raporlaması

FINRA'nın Yapısı ve İşleyişi

Teknolojik Altyapı:

Günde 100 milyar+ piyasa olayını işleme
Makine öğrenmesi ile piyasa manipülasyonu tespiti
TRACE sistemi ile tahvil piyasası şeffaflığı
CAT (Consolidated Audit Trail) projesi

Lisanslama Sistemi:

Lisans	Kapsam	Geçerlilik
SIE	Temel menkul kıymet bilgisi	Tüm adaylar için zorunlu
Series 7	Genel menkul kıymet temsilciliği	Her türlü menkul kıymet
Series 6	Yatırım fonu ve değişken ürünler	Sınırlı ürün yelpazesi
Series 63	Eyalet düzenlemeleri	Eyalet bazlı faaliyet
Series 65	Yatırım danışmanlığı	RIA statüsü
Series 3	Emtia vadeli işlemleri	Futures ve forex