Temel Ekonomi ve Finans Mantığı

Finansal piyasaların işleyişini anlamak için öncelikle temel ekonomik prensipleri ve finansal kavramları kavramak gerekir. Bu bölümde, piyasa dinamiklerini şekillendiren ekonomik güçler, paranın zaman değeri, faiz mekanizması ve enflasyonun yatırımlar üzerindeki etkilerini detaylı olarak inceleyeceğiz.

Ekonominin Temel Prensipleri

Kıtlık ve Tercihler

Ekonomi, sınırsız insan ihtiyaçları ile sınırlı kaynaklar arasındaki dengeyi inceleyen bir bilimdir. Bu temel çelişki, tüm ekonomik kararların temelini oluşturur.

Kıtlık Kavramı:

• Kaynakların sınırlı olması
• Alternatiflerin varlığı
• Fırsat maliyeti
• Marjinal fayda azalması

Rasyonel Seçim Teorisi:

Ekonomik Karar = Beklenen Fayda - Fırsat Maliyeti

Ekonomik Sistemler

Arz ve Talep Mekanizması

Talep Kanunu

Talep, belirli bir fiyat seviyesinde tüketicilerin satın almak istediği mal veya hizmet miktarıdır.

Talep Eğrisi Özellikleri:

• Negatif eğimli (fiyat arttıkça talep azalır)
• Ceteris paribus varsayımı
• Bireysel ve piyasa talebi

Talebi Etkileyen Faktörler:

1. Fiyat: Ters orantılı ilişki
2. Gelir Düzeyi: Normal mallarda doğru orantı
3. İkame Malların Fiyatı: Doğru orantı
4. Tamamlayıcı Malların Fiyatı: Ters orantı
5. Zevk ve Tercihler: Değişken etki
6. Gelecek Beklentileri: Psikolojik faktör
7. Nüfus: Doğru orantı

Arz Kanunu

Arz, üreticilerin belirli bir fiyat seviyesinde piyasaya sunmak istediği mal veya hizmet miktarıdır.

Arz Eğrisi Özellikleri:

• Pozitif eğimli (fiyat arttıkça arz artar)
• Üretim maliyetlerine bağlı
• Kısa ve uzun dönem farkları

Arzı Etkileyen Faktörler:

1. Fiyat: Doğru orantılı ilişki
2. Üretim Maliyetleri: Ters orantı
3. Teknoloji: Verimliliği artırır
4. Üretici Sayısı: Doğru orantı
5. Devlet Politikaları: Vergi/sübvansiyon
6. Doğal Koşullar: Özellikle tarımda
7. Gelecek Beklentileri: Stok politikaları

Piyasa Dengesi

Piyasa dengesi, arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada oluşur.

Denge Noktası: Qd = Qs
Qd: Talep edilen miktar
Qs: Arz edilen miktar

Denge Değişimleri:

Fiyat Esnekliği

Esneklik, bir değişkendeki yüzde değişimin başka bir değişkende yarattığı yüzde değişimi ölçer.

Talep Esnekliği Formülü:

Ed = (ΔQ/Q) / (ΔP/P) = %ΔQ / %ΔP

Esneklik Kategorileri:

• |Ed| > 1: Esnek talep
• |Ed| = 1: Birim esnek
• |Ed| < 1: Esnek olmayan talep
• |Ed| = 0: Tam esnek olmayan
• |Ed| = ∞: Tam esnek

Paranın Zaman Değeri

Temel Kavram

Para bugün, yarından daha değerlidir. Bu basit gerçek, tüm finansal kararların temelini oluşturur.

Zaman Değerinin Nedenleri:

1. Enflasyon: Satın alma gücü kaybı
2. Risk: Gelecek belirsizliği
3. Fırsat Maliyeti: Alternatif yatırım getirileri
4. Tüketim Tercihi: Bugünkü tüketim önceliği

Bugünkü Değer (Present Value - PV)

Gelecekteki nakit akışlarının bugünkü değerini hesaplama:

Tek Dönem PV Formülü:

PV = FV / (1 + r)^n

PV: Bugünkü değer
FV: Gelecek değer
r: İskonto oranı
n: Dönem sayısı

Örnek Hesaplama:

• 1 yıl sonra alınacak 10,000 TL
• İskonto oranı: %10
• PV = 10,000 / (1.10)^1 = 9,090.91 TL

Gelecek Değer (Future Value - FV)

Bugünkü paranın gelecekteki değerini hesaplama:

FV Formülü:

FV = PV × (1 + r)^n

Net Bugünkü Değer (NPV)

Yatırım projelerinin değerlendirmesinde kullanılan temel araç:

NPV = Σ [CFt / (1 + r)^t] - C0

CFt: t dönemindeki nakit akışı
C0: Başlangıç yatırımı
r: İskonto oranı

Karar Kuralı:

• NPV > 0: Projeyi kabul et
• NPV < 0: Projeyi reddet
• NPV = 0: Kayıtsız kal

Faiz Türleri ve Mekanizması

Basit Faiz

Sadece ana para üzerinden hesaplanan faiz:

Basit Faiz = P × r × t

P: Ana para
r: Faiz oranı
t: Süre

Örnek:

• Ana para: 10,000 TL
• Faiz oranı: %12 (yıllık)
• Süre: 6 ay
• Faiz = 10,000 × 0.12 × 0.5 = 600 TL

Bileşik Faiz

Faizin faizi kavramı - Einstein'ın "dünyanın 8. harikası" dediği güç:

A = P × (1 + r/n)^(n×t)

A: Birikim değeri
P: Ana para
r: Yıllık faiz oranı
n: Bileşiklendirme sayısı
t: Yıl sayısı

Bileşiklendirme Periyotları:

Nominal vs. Reel Faiz

Fisher Denklemi:

(1 + i) = (1 + r) × (1 + π)

Yaklaşık olarak: i ≈ r + π

i: Nominal faiz
r: Reel faiz
π: Enflasyon oranı

Reel Faiz Hesaplama:

r = (i - π) / (1 + π)

Faiz Oranlarının Belirleyicileri

1. Merkez Bankası Politikası

   • Politika faizi
   • Açık piyasa işlemleri
   • Zorunlu karşılıklar

2. Enflasyon Beklentileri

   • Fisher etkisi
   • Enflasyon risk primi

3. Risk Faktörleri

   • Kredi riski
   • Likidite riski
   • Vade riski

4. Arz-Talep Dengesi

   • Tasarruf arzı
   • Yatırım talebi

Enflasyonun Etkisi

Enflasyon Türleri

1. Talep Enflasyonu

Toplam talebin toplam arzı aşması durumu:

• Aşırı para basımı
• Kamu harcamalarında artış
• Tüketici güveninde yükseliş
• Kredi genişlemesi

2. Maliyet Enflasyonu

Üretim maliyetlerindeki artıştan kaynaklanan enflasyon:

• Enerji fiyatları artışı
• Ücret artışları
• Döviz kuru artışı
• Vergi artışları

3. Yapısal Enflasyon

Ekonominin yapısal sorunlarından kaynaklanan kronik enflasyon:

• Verimlilik düşüklüğü
• Monopol gücü
• Dışa bağımlılık
• Kurumsal yetersizlikler

Enflasyonun Ölçülmesi

Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE):

TÜFE = (Cari Dönem Sepet Değeri / Baz Dönem Sepet Değeri) × 100

Enflasyon Oranı = [(TÜFEt - TÜFEt-1) / TÜFEt-1] × 100

Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE):

• Üretici maliyetlerini ölçer
• TÜFE'nin öncü göstergesi
• Sektörel analiz imkanı

Enflasyonun Yatırımlara Etkisi

Nominal vs. Reel Getiri

Reel Getiri Hesaplaması:

Reel Getiri = [(1 + Nominal Getiri) / (1 + Enflasyon)] - 1

Örnek Senaryo:

• Nominal getiri: %20
• Enflasyon: %15
• Reel getiri = (1.20 / 1.15) - 1 = 4.35%

Varlık Sınıflarına Etkileri

Enflasyon Korumalı Yatırım Stratejileri

1. Reel Varlıklar

   • Gayrimenkul yatırımları
   • Emtia futures
   • Altyapı yatırımları

2. Enflasyona Endeksli Araçlar

   • TÜFE'ye endeksli tahviller
   • Enflasyon swap'ları
   • I Bonds (ABD)

3. Değişken Getirili Varlıklar

   • Değişken faizli tahviller
   • Temettü büyüme hisseleri
   • REIT'ler

Ekonomik Döngüler ve Piyasa İlişkisi

İş Döngüsü Evreleri

graph TD
    A[Dip] --> B[Genişleme]
    B --> C[Zirve]
    C --> D[Daralma]
    D --> A

1. Genişleme (Expansion)

Özellikler:

• GDP artışı
• İstihdam artışı
• Yatırım artışı
• Güven yüksek

Yatırım Stratejisi:

• Hisse senedi ağırlıklı
• Döngüsel sektörler
• Growth odaklı

2. Zirve (Peak)

Özellikler:

• Maksimum büyüme
• Enflasyon baskısı
• Faiz artışları
• Aşırı değerleme

Yatırım Stratejisi:

• Defansif rotasyon
• Kar realizasyonu
• Nakit artırma

3. Daralma (Contraction)

Özellikler:

• GDP düşüşü
• İşsizlik artışı
• Deflasyon riski
• Güven kaybı

Yatırım Stratejisi:

• Tahvil ağırlıklı
• Kaliteli varlıklar
• Defansif sektörler

4. Dip (Trough)

Özellikler:

• Minimum aktivite
• Yüksek işsizlik
• Düşük faizler
• Fırsat zamanı

Yatırım Stratejisi:

• Agresif alım
• Risk varlıkları
• Uzun vade odak

Öncü, Eşanlı ve Geciken Göstergeler

Öncü Göstergeler

Ekonominin geleceği hakkında sinyal verir:

• PMI (Satın Alma Yöneticileri Endeksi)
• Tüketici güven endeksi
• İnşaat izinleri
• Hisse senedi piyasası
• Getiri eğrisi
• İşsizlik başvuruları

Eşanlı Göstergeler

Mevcut durumu yansıtır:

• GDP
• İstihdam verileri
• Sanayi üretimi
• Perakende satışlar
• Kişisel gelir

Geciken Göstergeler

Geçmişi teyit eder:

• İşsizlik oranı
• TÜFE
• Kurumlar vergisi
• Birim işgücü maliyetleri
• Kredi/GDP oranı

Para ve Maliye Politikası Etkileşimi

Para Politikası Araçları

1. Politika Faizi

   • En temel araç
   • Transmisyon mekanizması
   • Taylor kuralı

2. Açık Piyasa İşlemleri

   • Repo/ters repo
   • Doğrudan alımlar
   • Sterilizasyon

3. Zorunlu Karşılıklar

   • Likidite kontrolü
   • Kredi kanalı
   • Makro ihtiyati

4. Forward Guidance

   • Beklenti yönetimi
   • İletişim politikası
   • Piyasa yönlendirmesi

Maliye Politikası Araçları

1. Kamu Harcamaları

   • Çarpan etkisi
   • Crowding out
   • Otomatik dengeleyiciler

2. Vergilendirme

   • Gelir vergisi
   • Kurumlar vergisi
   • KDV/ÖTV
   • Tobin vergisi

3. Borçlanma

   • İç/dış borç
   • Vade yapısı
   • Sürdürülebilirlik

Politika Karması (Policy Mix)

Davranışsal Ekonomi ve Finans

Rasyonellikten Sapmalar

1. Bilişsel Yanlılıklar

   • Çıpalama etkisi
   • Çerçeveleme etkisi
   • Doğrulama yanlılığı
   • Aşırı güven

2. Duygusal Faktörler

   • Kayıptan kaçınma
   • Pişmanlıktan kaçınma
   • Sürü psikolojisi
   • FOMO (Fear of Missing Out)

3. Mental Muhasebe

   • Para kaynaklarını ayırma
   • Batık maliyet yanılgısı
   • House money etkisi

Piyasa Anomalileri

Takvim Anomalileri:

• Ocak etkisi
• Pazartesi etkisi
• Tatil etkisi
• Ay dönüşü etkisi

Değer Anomalileri:

• Küçük firma etkisi
• Değer primi
• Momentum etkisi
• Düşük volatilite anomalisi

Finansal Matematik ve Formüller

Temel Getiri Hesaplamaları

Basit Getiri:

R = (P1 - P0 + D) / P0

R: Getiri oranı
P1: Dönem sonu fiyat
P0: Dönem başı fiyat
D: Temettü

Logaritmik Getiri:

r = ln(P1/P0)

Yıllıklandırılmış Getiri:

Yıllık Getiri = (1 + Dönem Getirisi)^(365/gün) - 1

Risk Ölçütleri

Standart Sapma:

σ = √[Σ(Ri - R̄)² / (n-1)]

Sharpe Oranı:

Sharpe = (Rp - Rf) / σp

Rp: Portföy getirisi
Rf: Risksiz getiri
σp: Portföy volatilitesi

Portföy Teorisi Temelleri

İki Varlıklı Portföy:

E(Rp) = w1E(R1) + w2E(R2)
σ²p = w1²σ1² + w2²σ2² + 2w1w2ρ12σ1σ2

w: Ağırlık
ρ: Korelasyon katsayısı

Makroekonomik Kimlikler

Milli Gelir Özdeşliği

Y = C + I + G + (X - M)

Y: Milli gelir
C: Tüketim
I: Yatırım
G: Kamu harcamaları
X: İhracat
M: İthalat

Tasarruf-Yatırım Dengesi

S = I + (G - T) + (X - M)

S: Özel tasarruf
T: Vergiler

Para Denklemi

M × V = P × Y

M: Para arzı
V: Paranın dolaşım hızı
P: Fiyat düzeyi
Y: Reel çıktı

Enflasyon ve Piyasa Korelasyonu (2025 Güncel Durum)

Küresel Enflasyon Dinamikleri

2025 yılında enflasyon, piyasaların en kritik belirleyicilerinden biri olmaya devam ediyor. Merkez bankaları ile piyasalar arasındaki dans, yatırımcılar için hem risk hem fırsat yaratıyor.

Mevcut Durum:

• ABD enflasyonu: Hedefin üzerinde seyrediyor
• Fed politikası: 2025 için sadece 2 faiz indirimi beklentisi
• Tarife etkisi: Ortalama %15+ tarife oranları enflasyon baskısı yaratıyor
• Piyasa tepkisi: Enflasyon endişeleri nedeniyle volatilite yüksek

Enflasyon-Piyasa Korelasyon Matrisi

Sektörel Enflasyon Duyarlılığı

Enflasyondan Yararlananlar:

• Enerji sektörü
• Temel tüketim malları
• Bankacılık (faiz marjı)
• Emtia üreticileri

Enflasyondan Zarar Görenler:

• Teknoloji (yüksek değerleme)
• Kamu hizmetleri (sabit gelir)
• Gayrimenkul (finansman maliyeti)
• Tüketici tercihleri (talep düşüşü)

Gelecek Projeksiyonları ve Trendler

2025-2030 Ekonomik Öngörüler

1. Dijital Para Dönüşümü

   • Merkez bankası dijital paraları (CBDC)
   • Kripto entegrasyonu
   • Ödeme sistemleri devrimi

2. Sürdürülebilir Finans

   • ESG kriterleri zorunluluğu
   • Yeşil tahvil patlaması
   • Karbon fiyatlama mekanizmaları

3. Yapay Zeka Etkisi

   • Otomatik portföy yönetimi
   • Risk modellemede devrim
   • İstihdam yapısı değişimi

4. Jeopolitik Yeniden Şekillenme

   • Çok kutuplu dünya düzeni
   • Tedarik zinciri lokalizasyonu
   • Para birimi çeşitlendirmesi

Pratik Uygulamalar ve Öneriler

Yatırımcılar İçin Kontrol Listesi

✓ Makro Takip:

• Merkez bankası takvimi
• Ekonomik veri takvimi
• Jeopolitik risk haritası

✓ Portföy Yönetimi:

• Enflasyon koruması
• Vade çeşitlendirmesi
• Coğrafi dağılım

✓ Risk Yönetimi:

• Senaryo analizi
• Stres testi
• Hedge stratejileri

✓ Eğitim ve Gelişim:

• Ekonomi haberleri takibi
• Finansal okuryazarlık
• Piyasa psikolojisi

📚 İleri Okuma & Kaynaklar

1. IMF World Economic Outlook - Küresel ekonomik görünüm ve projeksiyonlar
2. Federal Reserve Economic Data (FRED) - Kapsamlı ekonomik veri bankası
3. Investopedia - Time Value of Money - Paranın zaman değeri detaylı anlatım
4. Bank for International Settlements - Merkez bankacılığı ve finansal istikrar
5. OECD Economic Outlook - Gelişmiş ekonomiler analizi ve tahminler