Finansal Piyasalara Genel Bakış

Finansal piyasalar, modern ekonomilerin kalbidir. Tasarruf sahipleri ile sermaye ihtiyacı olanları bir araya getiren bu piyasalar, ekonomik büyümenin, refahın ve finansal istikrarın temelini oluşturur. Bu bölümde, finansal piyasaların yapısı, işleyişi ve ekonomideki kritik rollerini detaylı olarak inceleyeceğiz.

Finansal Piyasaların Tanımı ve İşlevleri

Temel Tanım

Finansal piyasalar, fon fazlası olanlar (tasarruf sahipleri) ile fon ihtiyacı olanları (yatırımcılar ve işletmeler) bir araya getiren, finansal varlıkların alınıp satıldığı organize veya organize olmayan yapılardır.

Ekonomik İşlevler

1. Fon Transferi: Tasarrufları verimli yatırım alanlarına yönlendirme
2. Fiyat Keşfi: Arz ve talebe göre varlıkların gerçek değerini belirleme
3. Likidite Sağlama: Varlıkların hızla nakde çevrilmesini mümkün kılma
4. Risk Transfer ve Dağıtım: Türev ürünler aracılığıyla risk yönetimi
5. Bilgi Üretimi: Piyasa fiyatları ekonomik bilgi taşır
6. Tasarruf Teşviki: Yatırım fırsatları sunarak tasarrufu özendirme

Sermaye ve Para Piyasaları

Sermaye Piyasaları (Capital Markets)

Sermaye piyasaları, orta ve uzun vadeli (1 yıldan uzun) fon ihtiyaçlarının karşılandığı piyasalardır.

Temel Özellikleri:

• Vade: 1 yıl ve üzeri
• Risk: Genellikle yüksek
• Getiri: Potansiyel olarak yüksek
• Enstrümanlar: Hisse senedi, tahvil, yatırım fonu

Sermaye Piyasası Enstrümanları:

Para Piyasaları (Money Markets)

Para piyasaları, kısa vadeli (1 yıldan kısa) likidite ihtiyaçlarının karşılandığı piyasalardır.

Temel Özellikleri:

• Vade: 1 yıldan kısa (genellikle 1-270 gün)
• Risk: Çok düşük
• Likidite: Çok yüksek
• Getiri: Düşük ama istikrarlı

Para Piyasası Enstrümanları:

1. Hazine Bonosu: 3, 6, 9 veya 12 aylık vadeler
2. Repo: 1-30 günlük vadeler, teminatlı borçlanma
3. Mevduat Sertifikası: Banka mevduatının sertifikalı hali
4. Finansman Bonosu: Özel sektör kısa vadeli borçlanması
5. Ticari Kağıt (Commercial Paper): Büyük şirketlerin kısa vadeli borçlanması

Likidite ve Önemi

Likidite, bir varlığın değer kaybı olmadan hızla nakde çevrilebilme kabiliyetidir.

Likidite Göstergeleri:

1. Bid-Ask Spread: Alış-satış fiyatı farkı

   • Dar spread = Yüksek likidite
   • Geniş spread = Düşük likidite

2. İşlem Hacmi: Günlük işlem miktarı

   Likidite Oranı = Günlük İşlem Hacmi / Piyasa Değeri
   

3. Piyasa Derinliği: Farklı fiyat seviyelerindeki emir miktarı

4. Fiyat Etkisi: Büyük emirlerin fiyat üzerindeki etkisi

Likidite Risk Yönetimi:

• Çeşitlendirme ile likidite riskini dağıtma
• Likit varlıkların portföyde bulundurulması
• Stres testleri ve senaryo analizleri
• Acil durum likidite planları

Birincil ve İkincil Piyasalar

Birincil Piyasa (Primary Market)

Birincil piyasa, menkul kıymetlerin ilk kez ihraç edildiği ve satıldığı piyasadır.

Özellikleri:

• Şirket doğrudan yatırımcıdan fon toplar
• Yeni sermaye yaratılır
• Fiyat genellikle sabittir (halka arz fiyatı)
• Sınırlı süre için gerçekleşir

Birincil Piyasa İşlemleri:

1. IPO (Initial Public Offering): İlk halka arz
2. SPO (Secondary Public Offering): İkincil halka arz
3. Private Placement: Özel yerleştirme
4. Rights Issue: Rüçhan hakkı kullanımı
5. Tahvil İhracı: Şirket veya devlet tahvili

İkincil Piyasa (Secondary Market)

İkincil piyasa, daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetlerin yatırımcılar arasında el değiştirdiği piyasadır.

Özellikleri:

• Likidite sağlar
• Fiyat arz-talebe göre belirlenir
• Sürekli işlem yapılabilir
• Şirkete doğrudan fon aktarımı yoktur

IPO Sürecinin Detaylı Zaman Çizelgesi

gantt
    title IPO Süreci Zaman Çizelgesi
    dateFormat  YYYY-MM-DD
    section Hazırlık
    Finansal ve Hukuki Denetim     :2025-01-01, 60d
    Aracı Kurum Seçimi           :2025-02-15, 15d
    SPK Başvuru Hazırlığı        :2025-03-01, 30d
    section SPK Süreci
    İzahname Hazırlama           :2025-04-01, 45d
    SPK İnceleme ve Onay         :2025-05-15, 60d
    section Halka Arz
    Yurtİçi Roadshow             :2025-07-15, 10d
    Talep Toplama                 :2025-07-25, 5d
    Fiyat Belirleme               :2025-07-30, 1d
    Dağıtım ve Borsada İşlem     :2025-08-01, 3d

IPO Aşamalarının Detayları:

1. Hazırlık Aşaması (3-6 ay)

   • Finansal tabloların bağımsız denetimi
   • Hukuki yapının gözden geçirilmesi
   • Kurumsal yönetim ilkelerinin uygulanması
   • Yatırım bankası/aracı kurum seçimi

2. Düzenleyici Onay Süreci (2-4 ay)

   • İzahname hazırlığı
   • SPK'ya başvuru
   • Eksikliklerin giderilmesi
   • Nihai onay

3. Pazarlama ve Fiyatlama (2-3 hafta)

   • Roadshow (yatırımcı sunumları)
   • Talep toplama (bookbuilding)
   • Fiyat aralığı belirleme
   • Nihai fiyat tespiti

4. Halka Arz ve Sonrası (1 hafta)

   • Pay dağıtımı
   • Borsada işleme başlama
   • İstikrar dönemi (30 gün)

Türev Ürünler (Derivatives)

Türev Ürünlerin Tanımı

Türev ürünler, değerleri bir veya birden fazla dayanak varlığın (underlying asset) fiyatına bağlı olan finansal sözleşmelerdir.

Temel Türev Ürün Türleri

1. Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures)

Özellikleri:

• Standart sözleşmeler
• Organize borsalarda işlem görür
• Günlük mutabakat (mark-to-market)
• Merkezi karşı taraf riski (CCP)

Kullanım Alanları:

• Fiyat riskinden korunma (hedging)
• Spekülasyon
• Arbitraj

2. Opsiyon Sözleşmeleri (Options)

Temel Opsiyon Türleri:

Opsiyon Değeri Bileşenleri:

Opsiyon Değeri = İçsel Değer + Zaman Değeri

3. Swap Sözleşmeleri

Türleri:

• Faiz Swapı: Sabit-değişken faiz değişimi
• Para Swapı: Farklı para birimleri değişimi
• Emtia Swapı: Emtia fiyat riski yönetimi
• Kredi Swapı (CDS): Kredi riski transferi

4. Forward Sözleşmeleri

Futures ile Farkları:

• Tezgahüstü piyasada (OTC)
• Özelleştirilebilir şartlar
• Karşı taraf riski var
• Vade sonunda mutabakat

Türev Piyasaların Büyüklüğü

Küresel Türev Piyasası İstatistikleri (2025):

• Toplam nominal değer: $600+ trilyon
• Günlük işlem hacmi: $5+ trilyon
• En büyük piyasa: Faiz türevleri (%80+)

Finansal Piyasaların Ekonomideki Rolü

Makroekonomik Katkılar

1. Ekonomik Büyüme

   • Sermaye birikimi
   • Verimli kaynak dağılımı
   • Teknoloji ve inovasyon finansmanı

2. İstihdam Yaratımı

   • Doğrudan: Finans sektörü istihdamı
   • Dolaylı: Finansman sağlanan sektörlerde istihdam

3. Refah Artışı

   • Tasarrufların değerlendirilmesi
   • Risk çeşitlendirme imkanı
   • Emeklilik birikimi

Sermaye Varlıklarını Fiyatlama Modeli (CAPM)

CAPM, bir varlığın beklenen getirisini sistematik riskle ilişkilendiren temel modeldir:

E(Ri) = Rf + βi [E(Rm) - Rf]

Bileşenler:

• E(Ri): Varlığın beklenen getirisi
• Rf: Risksiz faiz oranı
• βi: Varlığın sistematik risk ölçütü
• E(Rm): Piyasa portföyünün beklenen getirisi
• [E(Rm) - Rf]: Piyasa risk primi

Beta Değerlerinin Yorumu:

• β = 1: Piyasa ile aynı risk
• β > 1: Piyasadan daha riskli
• β < 1: Piyasadan daha az riskli
• β = 0: Risksiz varlık
• β < 0: Piyasa ile ters yönlü

Risk Türleri ve Yönetimi

Sistematik Risk (Piyasa Riski)

Çeşitlendirme ile giderilemez:

• Ekonomik durgunluk
• Savaş ve siyasi istikrarsızlık
• Doğal afetler
• Pandemi
• Enflasyon ve faiz değişimleri

Sistematik Olmayan Risk (Özel Risk)

Çeşitlendirme ile azaltılabilir:

• Şirket yönetim hatalari
• Sektörel sorunlar
• Rekabet baskısı
• Ürün başarısızlığı

Likidite Göstergeleri ve Hacim Rekorları

Küresel Piyasa Hacimleri (2025)

Likidite Krizleri ve Dersleri

Tarihsel Likidite Krizleri:

1. 1987 Kara Pazartesi

   • Tek günde %22 düşüş
   • Otomatik durdurma mekanizmalarının doğuşu

2. 2008 Küresel Finans Krizi

   • Lehman Brothers'ın çöküşü
   • Likidite kuruması
   • Merkez bankaları müdahaleleri

3. 2020 COVID-19 Pandemisi

   • Mart 2020 likidite şoku
   • Rekor işlem hacimleri
   • Hızlı toparlanma

Piyasa Mikroyapısı ve Likidite

Piyasa Yapıcılar (Market Makers):

• Sürekli alış-satış kotasyonu
• Likidite sağlama yükümlülüğü
• Spread'den kazanç
• Envanter riski yönetimi

Yüksek Frekanslı İşlemler (HFT):

• Mikrosaniye hızında işlemler
• Arbitraj fırsatları
• Likiditeye katkı tartışması
• Flash crash riski

Yeni Nesil Finansal Piyasalar

Dijital Varlık Piyasaları

Özellikleri:

• 7/24 işlem
• Küresel erişim
• Düşük işlem maliyetleri
• Yüksek volatilite
• Düzenleyici belirsizlik

DeFi (Merkezi Olmayan Finans)

Temel Bileşenler:

• DEX (Merkezi Olmayan Borsalar)
• Lending/Borrowing Protokolleri
• Yield Farming
• Liquidity Mining
• Synthetic Assets

Tokenizasyon ve Varlık Dijitalleşmesi

Tokenize Edilebilen Varlıklar:

• Gayrimenkul
• Sanat eserleri
• Emtia
• Fikri mülkiyet hakları
• Alacak hakları

Piyasa Gözetimi ve Düzenleme

Piyasa Manipülasyonu Türleri

1. Pump and Dump: Yapay fiyat şişirme ve satış
2. Wash Trading: Sahte işlem hacmi yaratma
3. Spoofing: Sahte emirlerle yanıltma
4. Front Running: Müşteri emri öncesi işlem
5. İçeriden Öğrenenlerin Ticareti: Kamuya açık olmayan bilgi kullanımı

Teknolojik Gelişmeler ve Gelecek

2025-2030 Beklentileri:

• Quantum computing'in risk modellemesinde kullanımı
• AI tabanlı otomatik portföy yönetimi
• Blockchain tabanlı takas sistemleri
• Biyometrik kimlik doğrulama
• Holografik trading masaları

📚 İleri Okuma & Kaynaklar

1. Investopedia - Financial Markets - Finansal piyasalar hakkında kapsamlı rehber
2. BIS - Global Financial Markets - Küresel likidite göstergeleri
3. World Bank - Capital Markets Development - Sermaye piyasaları gelişimi
4. IMF - Global Financial Stability Report - Küresel finansal istikrar raporları
5. IOSCO - Securities Markets - Uluslararası menkul kıymet düzenleyicileri örgütü