Temel Terimler ve İşlem Kavramları

Finansal piyasalarda başarılı olmak için öncelikle temel terimleri ve işlem kavramlarını iyi anlamak gerekir. Bu bölümde, yatırımcıların günlük olarak karşılaştığı kavramları, emir tiplerini ve piyasa mekaniklerini detaylı olarak açıklayacağız.

Piyasa Mikroyapısı ve Temel Kavramlar

Bid/Ask (Alış/Satış) Fiyatları

Finansal piyasaların en temel yapı taşı, alış ve satış fiyatlarıdır. Bu iki fiyat arasındaki ilişki, piyasa dinamiklerini anlamak için kritik öneme sahiptir.

Bid (Alış) Fiyatı:

• Alıcıların bir varlık için ödemeye razı oldukları en yüksek fiyat
• Piyasa yapıcıların varlığı satın almaya hazır oldukları fiyat
• Satıcılar için anında gerçekleşebilecek satış fiyatı

Ask/Offer (Satış) Fiyatı:

• Satıcıların bir varlık için kabul edecekleri en düşük fiyat
• Piyasa yapıcıların varlığı satmaya hazır oldukları fiyat
• Alıcılar için anında gerçekleşebilecek alış fiyatı

Spread (Alış-Satış Farkı)

Spread, ask fiyatı ile bid fiyatı arasındaki farktır ve piyasanın likiditesinin önemli bir göstergesidir.

Spread = Ask Fiyatı - Bid Fiyatı
Spread (%) = (Spread / Orta Nokta) × 100
Orta Nokta = (Bid + Ask) / 2

Spread Türleri:

Spread'i Etkileyen Faktörler:

1. Likidite: Yüksek işlem hacmi = dar spread
2. Volatilite: Yüksek volatilite = geniş spread
3. Piyasa Saatleri: Ana seans = dar spread, after-hours = geniş spread
4. Haber Akışı: Önemli haberler öncesi/sonrası spread genişler
5. Varlık Tipi: Major forex çiftleri < egzotik çiftler

Emir Defteri (Order Book) Anatomisi

Emir defteri, piyasanın derinliğini ve arz-talep dengesini gösteren kritik bir araçtır.

ALIŞ EMİRLERİ (BID)          SATIŞ EMİRLERİ (ASK)
Fiyat    Miktar   Toplam     Fiyat    Miktar   Toplam
100.50   5,000    5,000      100.52   3,000    3,000
100.49   8,000    13,000     100.53   7,000    10,000
100.48   10,000   23,000     100.54   12,000   22,000
100.47   15,000   38,000     100.55   20,000   42,000
100.46   25,000   63,000     100.56   35,000   77,000

Emir Defteri Bileşenleri:

• Fiyat Seviyeleri: Her bir alış/satış fiyatı
• Miktar: Her fiyat seviyesindeki toplam emir miktarı
• Derinlik: Mevcut fiyattan uzaklaştıkça artan emir hacimleri
• İmbalans: Alış ve satış tarafları arasındaki dengesizlik

Piyasa Derinliği (Market Depth)

Piyasa derinliği, belirli fiyat seviyelerinde bekleyen emirlerin toplam hacmini gösterir.

Derinlik Göstergeleri:

1. Level 1 Data:

   • En iyi alış/satış fiyatları
   • Bu fiyatlardaki miktarlar
   • Son işlem fiyatı ve hacmi

2. Level 2 Data:

   • Çoklu fiyat seviyeleri (genelde 5-20 kademe)
   • Her seviyedeki toplam miktar
   • Piyasa yapıcı kimlikleri

3. Level 3 Data:

   • Tüm emir defteri
   • Gizli emirler
   • Emir akış bilgisi

İşlem Birimleri ve Lot Kavramı

Lot Tanımı ve Türleri

Lot, finansal piyasalarda standart işlem birimidir. Farklı piyasalarda farklı lot büyüklükleri kullanılır.

Hisse Senedi Piyasaları:

Forex Piyasası:

Vadeli İşlemler:

Pozisyon Büyüklüğü Hesaplama

Pozisyon Değeri = Lot Sayısı × Lot Büyüklüğü × Fiyat

Örnek (Forex):
2 standart lot EUR/USD @ 1.0850
= 2 × 100,000 × 1.0850 = $217,000

Kaldıraç ve Marjin Sistemi

Kaldıraç (Leverage) Nedir?

Kaldıraç, yatırımcının sahip olduğu sermayenin katları büyüklüğünde pozisyon açabilmesini sağlayan finansal araçtır.

Kaldıraç Oranı = Pozisyon Büyüklüğü / Öz Sermaye

Örnek:
$10,000 sermaye ile $100,000'lık pozisyon = 10:1 kaldıraç

Kaldıraç Limitleri (2025):

Marjin Türleri ve Hesaplamaları

1. Başlangıç Marjini (Initial Margin)

Pozisyon açmak için gereken minimum teminat:

Başlangıç Marjini = Pozisyon Değeri / Kaldıraç Oranı

Örnek:
$100,000 pozisyon, 50:1 kaldıraç
Marjin = $100,000 / 50 = $2,000

2. Sürdürme Marjini (Maintenance Margin)

Pozisyonu açık tutmak için gereken minimum teminat seviyesi:

Sürdürme Marjini = Başlangıç Marjini × %50-80

3. Marjin Seviyesi (Margin Level)

Hesabın risk durumunu gösteren kritik oran:

Marjin Seviyesi = (Öz Sermaye / Kullanılan Marjin) × 100

Kritik Seviyeler:
> %200: Güvenli
%100-200: Dikkatli
%50-100: Riskli
< %50: Margin Call

Margin Call ve Stop Out

Margin Call Süreci:

1. Uyarı Seviyesi (%100):

   • Yeni pozisyon açılamaz
   • Mevcut pozisyonlar devam eder
   • Ek teminat yatırma uyarısı

2. Stop Out Seviyesi (%50):

   • Otomatik pozisyon kapatma başlar
   • En zararlı pozisyondan başlanır
   • Marjin seviyesi %50'nin üzerine çıkana kadar devam eder

Marjin Korunma Stratejileri:

• Düşük kaldıraç kullanımı
• Stop-loss emirleri
• Pozisyon çeşitlendirmesi
• Hedge pozisyonları
• Yedek sermaye bulundurma

Emir Tipleri ve Özellikleri

Temel Emir Tipleri

1. Piyasa Emri (Market Order)

Özellikleri:

• Anında gerçekleşir
• Fiyat garantisi yoktur
• Likidite tüketir
• Slippage riski vardır

Kullanım Alanları:

• Acil giriş/çıkış
• Yüksek likidite varlıklar
• Momentum takibi
• Haber tepkisi

Avantajları:

• Kesin gerçekleşme
• Hızlı işlem
• Basit kullanım

Dezavantajları:

• Fiyat belirsizliği
• Slippage riski
• Geniş spread'lerde maliyetli

2. Limit Emri (Limit Order)

Özellikleri:

• Belirlenen fiyat veya daha iyisi
• Gerçekleşme garantisi yok
• Likidite sağlar
• Pasif emir

Kullanım Stratejileri:

• Destek/direnç seviyelerinde giriş
• Kar realizasyonu
• Ortalama maliyeti düşürme
• Scalping stratejileri

Limit Emir Taktikleri:

Alış Limit: Mevcut fiyatın altında
Satış Limit: Mevcut fiyatın üstünde

Örnek:
Mevcut fiyat: 100.00
Alış limit: 99.50 (destek seviyesi)
Satış limit: 101.00 (direnç seviyesi)

3. Stop Emri (Stop Order)

Stop-Loss Emri:

• Zararı sınırlamak için
• Belirlenen fiyata ulaşınca piyasa emrine dönüşür
• Koruyucu mekanizma

Stop-Limit Emri:

• Stop fiyatına ulaşınca limit emre dönüşür
• Fiyat koruması sağlar
• Gap riskinde gerçekleşmeyebilir

Stop-Loss Örneği:
Alış fiyatı: 100.00
Stop-Loss: 98.00 (%2 zarar)
Risk: 100.00 - 98.00 = 2.00 puan

Gelişmiş Emir Tipleri

1. Piyasadan Limite Emir (Market-to-Limit)

İşleyiş:

• Piyasa emri olarak başlar
• İlk kademe gerçekleştikten sonra limit emre dönüşür
• Kalan miktar o fiyat seviyesinde bekler

Örnek Senaryo:

Emir: 10,000 adet alış (Piyasadan Limite)
Emir Defteri:
100.50 - 3,000 adet (gerçekleşir)
100.51 - 5,000 adet (gerçekleşir)
100.52 - 8,000 adet (2,000 gerçekleşir)
Kalan: 0 adet

2. Dengeleyici Emirler

Özellikleri:

• Tek fiyat yönteminde kullanılır
• Açılış/kapanış seanslarında
• Belirlenen fiyattan işlem yapar
• Fiyat belirleme sürecine katılmaz

3. Koşullu Emirler (Conditional Orders)

One-Cancels-Other (OCO):

Emir 1: Alış Stop @ 101.00
Emir 2: Alış Limit @ 99.00
Biri gerçekleşince diğeri iptal

If-Done (ID):

Ana Emir: Alış @ 100.00
Bağlı Emir: Satış Limit @ 102.00 (kar al)
Ana emir gerçekleşince bağlı emir aktif

4. Algoritmik Emir Tipleri

TWAP (Time-Weighted Average Price):

• Belirli sürede eşit dağıtım
• Piyasa etkisini minimize eder
• Büyük emirler için ideal

VWAP (Volume-Weighted Average Price):

• Hacim ağırlıklı ortalama fiyat hedefi
• Gün içi hacim desenini takip
• Kurumsal standart

Iceberg (Buzdağı) Emirleri:

Toplam Miktar: 100,000 adet
Görünür Miktar: 5,000 adet
Gizli Miktar: 95,000 adet

Borsa İstanbul (BIST) Özel Emir Tipleri

1. Seans Emir Tipleri

Açılış Seansı Emirleri:

• KİE (Kapalı İçin Emir): Sadece açılış seansı
• AON (All or None): Ya hep ya hiç
• Dengeleyici: Açılış fiyatından

Sürekli Müzayede:

• GÜN (Günlük): Gün sonuna kadar geçerli
• KİE: İptale kadar geçerli
• GTD: Tarihe kadar geçerli

2. Özel İşlem Bildirimi (ÖİB)

Kullanım Alanları:

• Blok işlemler
• Kurum içi transferler
• Önceden anlaşmalı işlemler

Kurallar:

• Minimum tutar gerekliliği
• Fiyat bandı sınırları
• Bildirim süresi

Emir Geçerlilik Süreleri

İşlem Maliyetleri ve Hesaplamalar

Komisyon Yapıları

Sabit Komisyon:

Komisyon = İşlem başına sabit ücret
Örnek: $4.95 per işlem

Oransal Komisyon:

Komisyon = İşlem Tutarı × Komisyon Oranı
Örnek: 100,000 TL × %0.1 = 100 TL

Kademeli Komisyon:

Gizli Maliyetler

1. Spread Maliyeti

Spread Maliyeti = (Ask - Bid) × İşlem Miktarı

Örnek:
EUR/USD Bid: 1.0850, Ask: 1.0852
10,000 EUR işlem = 10,000 × 0.0002 = $2

2. Slippage (Kayma)

Slippage = (Gerçekleşen Fiyat - Beklenen Fiyat) × Miktar

Örnek:
Beklenen: 100.00, Gerçekleşen: 100.05
10,000 adet × 0.05 = 500 TL kayma maliyeti

3. Piyasa Etkisi (Market Impact)

Büyük emirlerin fiyatı hareket ettirmesi:

• Geçici etki: Emir sırasında
• Kalıcı etki: Emir sonrası
• Bilgi sızıntısı: Emir öncesi

Toplam İşlem Maliyeti

TİM = Komisyon + Spread + Slippage + Finansman + Vergiler

Örnek Hesaplama (100,000 TL işlem):
- Komisyon: 100 TL (%0.1)
- Spread: 50 TL
- Slippage: 25 TL
- BSMV: 10 TL
- Toplam: 185 TL (%0.185)

Risk Yönetimi Terimleri

Drawdown (Düşüş)

Maximum Drawdown (MDD):

MDD = (Zirve Değer - Dip Değer) / Zirve Değer × 100

Örnek:
Zirve: 100,000 TL
Dip: 70,000 TL
MDD = (100,000 - 70,000) / 100,000 = %30

Toparlanma Hesabı:

Risk/Getiri Oranı

R/R Oranı = Potansiyel Kar / Potansiyel Zarar

Örnek:
Giriş: 100, Stop: 98, Hedef: 106
Risk: 2, Getiri: 6
R/R = 6/2 = 3:1

Position Sizing (Pozisyon Boyutlandırma)

Sabit Risk Yöntemi:

Pozisyon Boyutu = (Hesap × Risk%) / (Giriş - Stop)

Örnek:
Hesap: 100,000 TL
Risk: %1 = 1,000 TL
Giriş: 50 TL, Stop: 48 TL
Pozisyon = 1,000 / 2 = 500 adet

Piyasa Mikro Yapısı Kavramları

Likidite Sağlayıcıları

Market Maker (Piyasa Yapıcı):

• Sürekli çift taraflı kotasyon
• Spread'den kazanç
• Envanter riski yönetimi
• Likidite garantisi

High-Frequency Trading (HFT):

• Mikrosaniye hızında işlem
• Arbitraj stratejileri
• Likidite sağlama/tüketme
• Piyasa verimliliği

Emir Akış Dinamikleri

Order Flow (Emir Akışı):

• Agresif alış/satış dengeleri
• Büyük emir tespiti
• Momentum göstergesi
• Piyasa duyarlılığı

Volume Profile:

• Fiyat seviyelerinde işlem yoğunluğu
• Destek/direnç tespiti
• Value area analizi
• POC (Point of Control)

Pratik Örnekler ve Senaryolar

Senaryo 1: Hisse Alım İşlemi

Varlık: GARAN
Mevcut Fiyat: 50.00 TL
Analiz: Destek 48.00, Direnç 54.00

Strateji:
1. Limit alış emri: 49.00 TL (1000 adet)
2. Emir gerçekleşirse:
   - Stop-loss: 47.50 TL
   - Kar hedefi 1: 52.00 TL (500 adet)
   - Kar hedefi 2: 54.00 TL (500 adet)

Risk Hesabı:
- Risk: (49.00 - 47.50) × 1000 = 1,500 TL
- Potansiyel kar: 3,000 + 5,000 = 8,000 TL
- R/R oranı: 8,000 / 1,500 = 5.33

Senaryo 2: Forex Scalping

Çift: EUR/USD
Spread: 2 pip
Kaldıraç: 30:1
Sermaye: $10,000

İşlem:
- Pozisyon: 0.3 lot (30,000 EUR)
- Marjin: 30,000 / 30 = $1,000
- Pip değeri: $3
- Hedef: 10 pip = $30
- Stop: 5 pip = $15

Günlük hedef: 10 işlem × $15 net = $150
Aylık hedef: 22 gün × $150 = $3,300 (%33)

Senaryo 3: Opsiyon Stratejisi

Covered Call Örneği:
- 100 adet AAPL hissesi @ $150
- Sat: 1 AAPL Call $155 @ $2

Senaryolar:
1. AAPL < $155: Prim geliri $200
2. AAPL > $155: Prim + $500 kar = $700
3. Maximum kar: $700
4. Başabaş: $148

Yaygın Hatalar ve Çözümleri

Yeni Başlayanlarda Görülen Hatalar

1. Aşırı Kaldıraç Kullanımı

   • Sorun: Küçük hareketlerde büyük kayıplar
   • Çözüm: Maximum 10:1 ile başlama

2. Stop-Loss Kullanmama

   • Sorun: Kontrolsüz kayıplar
   • Çözüm: Her işlemde stop zorunlu

3. Piyasa Emri Tuzağı

   • Sorun: Kötü fiyattan işlem
   • Çözüm: Volatil dönemlerde limit kullanma

4. Overtrading

   • Sorun: Komisyon erozyonu
   • Çözüm: Günlük işlem limiti belirleme

5. Revenge Trading

   • Sorun: Kayıp sonrası agresif işlemler
   • Çözüm: Cooling-off periyodu

Gelişmiş Trading Metrikleri

Performans Ölçütleri

Sharpe Ratio:

Sharpe = (Rp - Rf) / σp
> 1.0: İyi
> 2.0: Çok iyi
> 3.0: Mükemmel

Profit Factor:

PF = Toplam Kar / Toplam Zarar
> 1.0: Karlı
> 1.5: İyi
> 2.0: Mükemmel

Win Rate vs. Risk/Reward:

Trading Teknolojisi ve Altyapı

İşlem Platformları

Özellik Karşılaştırması:

API Trading

REST API vs WebSocket:

Gelecek Trendleri

2025-2030 Projeksiyon

1. AI-Powered Trading

   • Otomatik strateji optimizasyonu
   • Doğal dil ile emir girişi
   • Predictive analytics

2. Blockchain Settlement

   • T+0 takas
   • Smart contract emirler
   • Tokenized securities

3. Social Trading Evolution

   • Copy trading 2.0
   • DAO trading pools
   • Decentralized signals

4. Quantum Computing

   • Ultra-hızlı backtesting
   • Complex portfolio optimization
   • Real-time risk calculation

📚 İleri Okuma & Kaynaklar

1. Investopedia Trading Terms - Kapsamlı trading terimleri sözlüğü
2. CME Education - Vadeli işlemler ve opsiyon eğitimi
3. Babypips School - Forex trading temel eğitimi
4. BIST Eğitim Portalı - Borsa İstanbul resmi eğitim kaynakları
5. TradingView Wiki - Teknik analiz ve trading kavramları