Vadeli İşlemler Temelleri
Vadeli işlemler (futures), emtia piyasalarının en önemli enstrümanlarından biridir ve gelecekte belirli bir tarihte, önceden belirlenen fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitede emtia alım veya satımını garanti eden sözleşmelerdir. Bu kontratlar, organize borsalarda işlem görür ve hem üreticiler hem de tüketiciler için fiyat riski yönetiminde kritik rol oynar. Ayrıca spekülatörler ve arbitrajcılar için de önemli ticaret fırsatları sunar.
Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Temel Özellikleri
Standardizasyon
Vadeli işlem kontratları tamamen standartlaştırılmıştır:
- Miktar: Her kontrat belirli miktarda emtiayı temsil eder
- Kalite: Teslim edilecek emtianın kalite standartları belirlidir
- Teslimat Yeri: Fiziksel teslimat lokasyonları önceden tanımlanmıştır
- Teslimat Zamanı: Belirli aylar ve tarihler kontrat spesifikasyonunda yer alır
Merkezi Takas (Clearinghouse)
Tüm vadeli işlemler merkezi takas kurumu garantisi altındadır:
- Karşı taraf riski ortadan kalkar
- Günlük mark-to-market (piyasa değeri) hesaplaması
- Margin (teminat) sistemi ile risk yönetimi
- Pozisyon limitleri ve raporlama zorunlulukları
Başlıca Emtia Futures Kontratları ve Özellikleri
Değerli Metaller
Altın (GC - COMEX)
- Kontrat büyüklüğü: 100 troy ons
- Minimum fiyat hareketi: $0.10/oz = $10
- Teslimat ayları: Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim, Aralık
- İşlem saatleri: Neredeyse 24 saat (Pazar 18:00 - Cuma 17:00 ET)
Gümüş (SI - COMEX)
- Kontrat büyüklüğü: 5,000 troy ons
- Minimum fiyat hareketi: $0.005/oz = $25
- Teslimat ayları: Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül, Aralık
Enerji
Ham Petrol (CL - NYMEX)
- Kontrat büyüklüğü: 1,000 varil
- Minimum fiyat hareketi: $0.01/varil = $10
- Teslimat: Cushing, Oklahoma
- Aktif aylar: Her ay, en likit yakın vadeler
Doğal Gaz (NG - NYMEX)
- Kontrat büyüklüğü: 10,000 MMBtu
- Minimum fiyat hareketi: $0.001/MMBtu = $10
- Teslimat: Henry Hub, Louisiana
- Mevsimsel volatilite yüksek
Tarımsal Ürünler
Mısır (ZC - CBOT)
- Kontrat büyüklüğü: 5,000 bushel
- Minimum fiyat hareketi: ¼ cent/bushel = $12.50
- Teslimat ayları: Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül, Aralık
- Hasat döngüsü etkili
Soya Fasulyesi (ZS - CBOT)
- Kontrat büyüklüğü: 5,000 bushel
- Minimum fiyat hareketi: ¼ cent/bushel = $12.50
- Teslimat ayları: Ocak, Mart, Mayıs, Temmuz, Ağustos, Eylül, Kasım
Vadeli İşlem Fiyatlama Teorisi
Cost of Carry Model
Vadeli fiyat = Spot fiyat + Taşıma maliyeti
Taşıma maliyeti bileşenleri:
- Depolama Maliyeti: Fiziksel saklama giderleri
- Sigorta: Emtia sigortası
- Finansman Maliyeti: Sermaye maliyeti (faiz oranı)
- Convenience Yield: Fiziksel stok tutmanın avantajı (negatif maliyet)
Arbitraj İlişkisi
F = S × e^((r+s-y)×t)
Burada:
- F = Vadeli fiyat
- S = Spot fiyat
- r = Risksiz faiz oranı
- s = Depolama maliyeti oranı
- y = Convenience yield
- t = Vadeye kalan süre
Contango ve Backwardation Detaylı Analizi
Contango Durumu
Vadeli fiyat > Spot fiyat
Nedenleri:
- Normal piyasa koşulu (taşıma maliyetleri)
- Bol arz, düşük acil talep
- Depolama kapasitesi mevcut
- Finansman maliyetleri yüksek
Ticaret Stratejileri:
- Cash and Carry: Spot al, vadeli sat, depola
- Calendar Spread: Yakın vade al, uzak vade sat
- Storage Play: Depolama kapasitesi arbitrajı
Backwardation Durumu
Spot fiyat > Vadeli fiyat
Nedenleri:
- Acil fiziksel talep
- Arz sıkıntısı veya kesintisi
- Yüksek convenience yield
- Stok seviyeleri düşük
Ticaret Stratejileri:
- Reverse Cash and Carry: Stok sat, vadeli al
- Roll Yield: Pozitif roll getirisi
- Spread Trading: Backwardation'dan yararlanma
Margin (Teminat) Sistemi
Initial Margin
Pozisyon açarken yatırılan başlangıç teminat:
- Genellikle kontrat değerinin %3-12'si
- Volatiliteye göre ayarlanır
- Borsa tarafından belirlenir
Maintenance Margin
Pozisyonu korumak için gereken minimum teminat:
- Initial margin'in yaklaşık %75'i
- Bu seviyenin altına düşerse margin call
Variation Margin
Günlük kar/zarar hesaplaması:
- Her gün kapanış fiyatına göre hesaplanır
- Kazançlar hesaba eklenir, kayıplar çekilir
- T+1 uzlaşma
Margin Örneği: Altın Futures
- Kontrat değeri: 100 oz × $2,000 = $200,000
- Initial margin: $11,000 (%5.5)
- Maintenance margin: $10,000
- Günlük fiyat değişimi: +$20/oz = +$2,000 kar
Vadeli İşlem Piyasası Katılımcıları
1. Hedger'lar (Korunmacılar)
Üretici Hedging:
- Çiftçiler: Hasat öncesi fiyat garantisi
- Madenciler: Üretim maliyeti koruması
- Petrol üreticileri: Gelir stabilizasyonu
Tüketici Hedging:
- Havayolları: Yakıt maliyeti kontrolü
- Gıda işleyicileri: Hammadde fiyat riski
- İmalatçılar: Metal fiyat koruması
2. Spekülatörler
Directional Traders:
- Fiyat yönü tahmini
- Kaldıraçlı pozisyonlar
- Kısa vadeli ticaret
Spread Traders:
- Calendar spreads
- Inter-commodity spreads
- Location spreads
3. Arbitrajcılar
- Fiyat farklılıklarından yararlanma
- Risk-free profit arayışı
- Piyasa etkinliğini artırma
Rollover ve Vade Sonu İşlemleri
Rollover Süreci
Vade sonu yaklaşırken pozisyonun bir sonraki vadeye taşınması:
- Mevcut kontratı kapat
- Sonraki vadede yeni pozisyon aç
- Roll maliyeti veya kazancı hesapla
First Notice Day (FND)
Fiziksel teslimat niyetinin bildirilebildiği ilk gün:
- Spekülatörler genellikle FND öncesi pozisyon kapatır
- Hedger'lar teslimat sürecine devam edebilir
Last Trading Day (LTD)
Kontratın işlem gördüğü son gün:
- LTD sonrası sadece fiziksel teslimat
- Nakdi uzlaşmalı kontratlarda final settlement
Vaka Analizleri
Vaka 1: 2020 WTI Petrol Negatif Fiyat Krizi
Durum:
- Nisan 2020 WTI May kontratı
- COVID-19 talep şoku
- Cushing depolama kapasitesi dolu
Gelişme:
- 20 Nisan 2020: -$37.63/varil
- Fiziksel teslimat zorunluluğu
- Spekülatörler panik satışı
Dersler:
- Fiziksel teslimat riski gerçek
- Storage capacity kritik faktör
- ETF'ler ve perakende yatırımcı zararları
- Risk yönetimi ve rollover timing önemi
Vaka 2: 2022 Nikel Kısa Pozisyon Sıkışması
Olay:
- LME nikel fiyatları 2 günde %250 arttı
- Büyük Çinli üretici kısa pozisyon sıkışması
- $100,000/ton seviyesini aştı
Sonuç:
- LME ticareti durdurdu
- İşlemler iptal edildi
- Piyasa müdahalesi tartışmaları
Emtia Futures ETF'leri
Futures Bazlı ETF'ler
Fiziksel emtia tutmadan vadeli kontratlar üzerinden yatırım:
- USO (United States Oil Fund): WTI petrol
- UNG (United States Natural Gas): Doğal gaz
- DBA (Invesco DB Agriculture): Tarımsal sepet
Roll Yield Etkisi
ETF'lerin aylık rollover maliyetleri:
- Contango'da negatif roll yield
- Backwardation'da pozitif roll yield
- Uzun vadeli performans sapması
Futures Trading Stratejileri
1. Trend Following
- Moving average sistemleri
- Breakout stratejileri
- Momentum göstergeleri
2. Mean Reversion
- Aşırı alım/satım seviyeleri
- Bollinger Bands
- RSI divergence
3. Seasonal Trading
- Tarımsal ürün döngüleri
- Doğal gaz kış/yaz spreadi
- Altın yıl sonu talebi
4. Spread Trading
Calendar Spreads:
- Aynı emtia, farklı vadeler
- Contango/backwardation arbitrajı
Inter-commodity Spreads:
- Crack spread (petrol vs. ürünler)
- Crush spread (soya vs. ürünleri)
- Gold/silver ratio trading
Risk Yönetimi
Position Sizing
- Kelly Criterion uygulaması
- Portfolio heat kontrolü
- Korelasyon analizi
Stop Loss Stratejileri
- Volatilite bazlı stops
- Support/resistance seviyeleri
- Time stops
Diversifikasyon
- Farklı emtia sınıfları
- Farklı vadeler
- Long/short dengeleme
Not: Vadeli işlemler yüksek kaldıraç içerir ve hem büyük kazanç hem de kayıp potansiyeli taşır. Vade sonu yaklaşırken volatilite artar ve fiziksel teslimat riski spekülatörler için kritik önem taşır. Profesyonel risk yönetimi ve sürekli piyasa takibi gereklidir.
| Bölüm | Örnek | Araştır |
|---|---|---|
| Kontrat Spesifikasyonları | Altın: 100 oz, Petrol: 1,000 varil | CME Group kontrat detayları |
| Margin Hesaplaması | %5-10 initial margin tipik | Borsa margin tabloları |
| Contango/Backwardation | 2020 petrol süper contango | Futures curve analizi |
| Roll Yield | USO ETF 10 yıllık performans sapması | ETF vs. spot karşılaştırması |