Maliye Politikası ve Devletin Rolü

Maliye politikası, devletlerin ekonomiyi yönlendirmek için kullandığı en güçlü araçlardan biridir. Vergi politikaları, kamu harcamaları ve borçlanma stratejileri aracılığıyla ekonomik büyüme, istihdam ve fiyat istikrarı üzerinde doğrudan etki yaratır. 2020 pandemi krizi ve sonrasındaki dönem, maliye politikasının ekonomileri krizden çıkarmadaki kritik rolünü bir kez daha ortaya koymuştur.

Devlet Harcamaları ve Çarpan Etkisi

Devlet harcamalarının ekonomi üzerindeki etkisi, Keynesyen iktisat teorisinde "harcama çarpanı" kavramıyla açıklanır. Devletin yaptığı her 1 liralık harcama, ekonomide birden fazla kez el değiştirerek toplam talebi 1 liradan fazla artırabilir. Bu çarpan etkisinin büyüklüğü, marjinal tüketim eğilimi ve ekonominin mevcut durumuna bağlıdır.

Harcama Çarpanı Formülü:

Çarpan = 1 / (1 - Marjinal Tüketim Eğilimi)

Örneğin, marjinal tüketim eğilimi 0.8 ise, çarpan 5 olur. Yani devletin yaptığı 1 milyar TL'lik altyapı yatırımı, ekonomide toplam 5 milyar TL'lik talep artışı yaratabilir. Ancak bu etki, ekonominin tam istihdam seviyesinde olup olmamasına ve özel sektör yatırımlarının dışlanma (crowding out) etkisine göre değişir.

2025 yılı itibarıyla, gelişmiş ekonomilerde altyapı yatırımlarının çarpan etkisi 1.5-2.5 arasında değişirken, gelişmekte olan ekonomilerde bu rakam 2-4 arasındadır. Türkiye'de yapılan ampirik çalışmalar, kamu yatırım harcamalarının çarpan etkisinin 2.2-2.8 aralığında olduğunu göstermektedir.

Bütçe Açıkları ve Finansman Dinamikleri

Bütçe açığı, devletin gelirlerinin giderlerini karşılayamaması durumudur. Bu açığın finansmanı için üç temel yöntem bulunur:

  1. İç Borçlanma: Devlet tahvili ihracı yoluyla yerli piyasalardan borçlanma
  2. Dış Borçlanma: Uluslararası piyasalardan döviz cinsinden borçlanma
  3. Monetizasyon: Merkez bankasının doğrudan veya dolaylı olarak kamu açığını finanse etmesi

Modern ekonomilerde monetizasyon genellikle enflasyonist baskılar yaratması nedeniyle tercih edilmez. Ancak 2020 pandemisi sırasında ABD Fed'in ve Avrupa Merkez Bankası'nın uyguladığı varlık alım programları, dolaylı monetizasyon örnekleridir.

Bütçe Açığının Sürdürülebilirliği: Bütçe açığının sürdürülebilir olması için, borç/GSYH oranının istikrarlı olması gerekir. Bu durum şu formülle ifade edilir:

Sürdürülebilir Açık/GSYH = (Büyüme Oranı - Reel Faiz) × (Borç Stoku/GSYH)

2025 yılında gelişmiş ekonomilerde ortalama borç/GSYH oranı %120'ye ulaşmıştır. Bu durum, düşük faiz ortamında sürdürülebilir olsa da, faizlerin yükselmesi durumunda ciddi riskler barındırmaktadır.

Vergi Politikaları ve Ekonomik Etkiler

Vergi politikaları, hem gelir dağılımı hem de ekonomik aktivite üzerinde güçlü etkilere sahiptir. Vergiler üç ana kategoride incelenebilir:

1. Doğrudan Vergiler

  • Gelir Vergisi: Bireysel kazançlar üzerinden alınan vergi
  • Kurumlar Vergisi: Şirket karları üzerinden alınan vergi
  • Servet Vergisi: Varlıklar üzerinden alınan vergi

2. Dolaylı Vergiler

  • KDV/ÖTV: Tüketim üzerinden alınan vergiler
  • Gümrük Vergileri: İthalat üzerinden alınan vergiler
  • Özel Tüketim Vergileri: Belirli ürünler üzerinden alınan vergiler

3. Sosyal Güvenlik Katkıları

İstihdam üzerindeki yükü belirleyen önemli bir faktördür.

Laffer Eğrisi ve Optimal Vergileme: Arthur Laffer'in geliştirdiği bu teori, vergi oranları ile vergi gelirleri arasındaki ilişkiyi açıklar. Belirli bir noktadan sonra vergi oranlarındaki artış, vergi gelirlerini azaltabilir. 2025 yılında OECD ülkelerinde ortalama kurumlar vergisi oranı %21.5'e düşmüştür, bu da küresel vergi rekabetinin bir sonucudur.

Kamu Borcu ve Piyasa Etkileri

Kamu borcu dinamikleri, finansal piyasalar için kritik öneme sahiptir. Borç sürdürülebilirliği üç ana faktöre bağlıdır:

  1. Borç Stoku/GSYH Oranı: IMF'ye göre gelişmiş ekonomiler için %85, gelişmekte olan ekonomiler için %70 eşiği kritiktir.
  2. Faiz-Büyüme Diferansiyeli: Reel faizlerin büyüme oranından yüksek olması borç dinamiklerini bozar.
  3. Birincil Fazla: Faiz dışı bütçe dengesi, borç sürdürülebilirliği için hayatidir.

Risk Primi ve CDS Spreadleri: Ülke risk primi, devlet tahvillerinin getirisi ile güvenli varlıklar (ABD Hazine tahvilleri) arasındaki farktır. 2025 yılında Türkiye'nin 5 yıllık CDS spreadi 300-400 baz puan aralığında seyretmektedir.

Maliye-Para Politikası Koordinasyonu

Maliye ve para politikası arasındaki etkileşim, makroekonomik istikrar için kritiktir. Bu koordinasyon dört farklı senaryoda incelenebilir:

  1. Genişletici Maliye + Genişletici Para Politikası: Güçlü büyüme, yüksek enflasyon riski
  2. Genişletici Maliye + Daraltıcı Para Politikası: Faizlerde yükseliş, özel yatırımda azalma
  3. Daraltıcı Maliye + Genişletici Para Politikası: Düşük faizler, özel sektör yatırımlarında artış
  4. Daraltıcı Maliye + Daraltıcı Para Politikası: Ekonomik yavaşlama, deflasyon riski

Pandemi Dönemi Mali Teşvikler ve Dersleri

COVID-19 pandemisi, maliye politikasının kriz yönetimindeki rolünü dramatik şekilde ortaya koymuştur. 2020-2022 döneminde küresel mali teşviklerin boyutu 16 trilyon doları aşmıştır.

ABD Örneği:

  • CARES Act (2.2 trilyon $)
  • American Rescue Plan (1.9 trilyon $)
  • Infrastructure Investment Act (1.2 trilyon $)

Bu teşviklerin etkileri:

  • İşsizliğin hızla düşmesi (Nisan 2020'de %14.7'den 2025'te %3.7'ye)
  • Enflasyonun yükselmesi (2022'de %9.1'e kadar)
  • Kamu borcunun artması (Borç/GSYH %100'den %125'e)

Türkiye Örneği:

  • Kısa Çalışma Ödeneği
  • Vergi ve SGK prim ertelemeleri
  • KGF kredileri ve faiz destekleri

Gelecek Dönem Maliye Politikası Zorlukları

2025 ve sonrası için maliye politikası aşağıdaki zorluklarla karşı karşıyadır:

  1. Yüksek Borç Stokları: Pandemi sonrası borç yükünün yönetimi
  2. Yaşlanan Nüfus: Sosyal güvenlik ve sağlık harcamalarında artış
  3. İklim Değişikliği: Yeşil dönüşüm için kamu yatırımı ihtiyacı
  4. Dijital Dönüşüm: Teknoloji altyapısı ve beşeri sermaye yatırımları

Piyasa İçin Pratik Çıkarımlar

Yatırımcılar için maliye politikası göstergeleri:

  1. Bütçe Açığı Açıklamaları: Tahvil getirileri üzerinde doğrudan etki
  2. Vergi Değişiklikleri: Sektörel hisse performanslarını etkiler
  3. Altyapı Harcamaları: İnşaat ve malzeme sektörleri için pozitif
  4. Borç İhaleleri: Likidite ve getiri eğrisi üzerinde etki

İzlenmesi Gereken Göstergeler:

  • Aylık bütçe gerçekleşmeleri
  • Hazine nakit dengesi
  • Borç çevirme oranları
  • Vergi gelirleri performansı


📚 İleri Okuma & Kaynaklar